Τέλος έχει δαίμων βροτοίς»

(Το τέλος στους ανθρώπους ο θεός το δίνει, Ευριπίδης, «Ορέστης», 1545)

Οι αρχαίοι Έλληνες χωρίς να είναι θρησκόληπτοι – αλλά έχοντας φόβον θεού – θεωρούσαν πως τα όρια της ζωής τους και τον ερχομό του μοιραίου – του θανάτου τους τα όριζαν οι θεοί. Γι’ αυτό συμβούλευαν σε όλους την καρτερικότητα προτρέποντας το «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου».

«Άνω σχώμεν τας καρδίας»

Ο ιερέας από το βήμα και με υψωμένα τα χέρια εύχεται και προτρέποντας ταυτόχρονα να κοιτάξουμε ψηλά γιατί εκεί βρίσκεται ο θεός και η ελπίδα μας. Μία προτροπή φόβου, σεβασμού αλλά και παράκλησης σε εκείνη τη δύναμη που συνέχει τα πάντα. Γι’ αυτό όταν θέλουμε να ψέξουμε κάποιον για ασέβεια και «απρέπεια» επισημαίνουμε την ανάγκη να «έχει φόβον θεού».

«Άνθρωπον ουκ έχω»

Η παραπάνω απάντηση του παραλυτικού στον Ιησού συνιστά μία κραυγή αγωνίας και ομολογία μοναξιάς του σύγχρονου ανθρώπου. Το «ουκ έχω» μπορεί να συνιστά παραδοξολογία όταν γύρω μας υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι. Ωστόσο η συνοδοιπορία έγινε μία κουραστική συνύπαρξη και ο άλλος λειτουργεί ως η «κόλασή» μας σύμφωνα και με τον Σαρτρ.

«Τι ‘χες Γιάννη, τι ‘χα πάντα!»

Όταν θέλουμε να επισημάνουμε μία θλιβερή κατάσταση που συνεχίζεται χωρίς προοπτική διόρθωσης και αλλαγής, τότε χρησιμοποιούμε την παραπάνω φράση ως μία απαξιωτική κρίση και αξιολόγηση. Πολλές φορές η χρήση του παρελθοντικού «είχες/είχα» στοχεύει σε μια έμμεση προτροπή για αλλαγή κατεύθυνσης και στόχων.

Όπως διαφαίνεται και στα παραπάνω παραδείγματα – φράσεις το ρήμα έχω με όλα τα παράγωγά του κυριαρχεί απόλυτα στο λόγο μας. Το ρήμα «έχω» άλλοτε κείται αυτόνομα στην πρόταση με ποικιλία σημασιών κι άλλοτε χρησιμοποιείται ως βοηθητικό άλλων ρημάτων «το πρόβλημα θα έχει λυθεί σε δύο μήνες». Η παρουσία του έχω είναι διαχρονική στον γραπτό λόγο της γλώσσας μας κι αυτή η διαχρονικότητα αισθητοποιεί το συνεχές του γλωσσικού μας οργάνου και διαψεύδει όλους εκείνους που αναζητούν τις γλωσσικές ασυνέχειες για να οικοδομήσουν το ιδεολόγημα για την ψευδή ταυτότητα των σημερινών Ελλήνων (Φαλμεράϋερ).

Από το ομηρικό «έξουσι γαρ άπαντας ευκνήμιδες Αχαιοί» (θα τους αντιμετωπίσουν όλους οι καλλικνήμιδες Αχαιοί) μέχρι το σημερινό «έχει ο καιρός γυρίσματα» το ρήμα έχω «διατηρείται» αναλλοίωτο και αντιστέκεται σθεναρά στον αφελληνισμό της γλώσσας μας.

Φράσεις από την καθημερινή επικοινωνία πιστοποιούν τον κυρίαρχο ρόλο του έχω. Ενδεικτικά παρατίθενται κάποιες: α.«έχω πένθος» (πενθώ), β.«τα έχω χαμένα», γ.«τον έχω του χεριού μου», δ.«έχω το μέτωπό μου καθαρό», ε.«έχω τον νου μου», στ.«έχω τα μέσα», ζ.«τα έχει τετρακόσια», η.«τον έχω στην καρδιά μου», ι.«έχω μπάρμπα στην κορώνη», ια.«την έχω άσχημα», ιβ.«Άφησέ τον αυτόν, έχει άγρια μεσάνυχτα», ιγ.«έχει ο θεός».

Το πλήθος των λέξεων που παράγονται από το ρήμα έχω επιβάλλει την αναζήτηση των αρχικών θεμάτων του. Οι αρχικές, λοιπόν, ρίζες του έχω είναι: α. εχ-, β. εξ-, γ. σχ-. Καθένα από τα παραπάνω θέματα συνοδεύεται από μια μεγάλη ομάδα λέξεων που πολλές φορές η ετυμολογία τους ξαφνιάζει (Έκτωρ, σχολείο, έξω…).

Από το θέμα ^­εχ- παράγονται λέξεις, συνήθως σύνθετες: α.«Η εκεχειρία μεταξύ των δύο κρατών διήρκεσε πολύ λίγο», β.«Τα δύο κράτη υπέγραψαν ανακωχή δύο μηνών», γ.«Η εχεμύθεια αποτελεί μία από τις αρετές ενός ανθρώπου», δ.«Ο κατηγορούμενος κρίθηκε ένοχος για απάτη», ε.«Η ανεκτικότητα αποτελεί προϋπόθεση για την ειρηνική συμβίωση των ατόμων στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες», στ.«Η βία και το διάχυτο αίσθημα δυσπιστίας καταστρέφει τους συνεκτικούς δεσμούς μιας κοινωνίας», ζ.«Η υπεροχή της ομάδας μας ήταν εμφανής στον χθεσινό αγώνα», ι.«Το έργο θα προβληθεί προσεχώς από την κινηματογραφική λέσχη της πόλης μας».

Από το θέμα ^­εξ-(μέλλοντας έξω) παράγονται λέξεις απλές και σύνθετες, όπως: α.«Η έξη (συνήθεια) τείνει να καταστεί η έκτη αίσθηση», β.«Ο εργάτης χαρακτηριζόταν από μια ενδογενή σωματική καχεξία για αυτό κι απελύθη», γ.«Στα ναρκωτικά οδηγούν οι εξής αιτίες…», δ.«Η μέθεξη του θεατή με τα παθήματα των ηρώων της τραγωδίας οδηγούσε στην κάθαρση», ε.«Η πλεονεξία διαβρώνει τα χρηστά ήθη», ζ. «κάνει πολύ κρύο έξω».

Αρκετές, επίσης, είναι και οι λέξεις που πηγάζουν από το θέμα ^­σχ-(έσχον, σχήσω…). Το σχήμα, η σχολή, το σχέδιο, η σχέση, το σχολείο, η ασχολία, ο άσχημος και το σχεδόν είναι οι λέξεις που είναι ομόρριζες του έχω και ξαφνιάζουν κάπως ως προς την ετυμολογία τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά: α.«Ο υπάλληλος ζήτησε τα σχετικά δικαιολογητικά», β.«Τα πράγματα εξελίσσονται άσχημα για τον ασθενή».

Εκτός, όμως, από τις λέξεις που καταγράφονται ως ομόρριζες των τριών θεμάτων (εχ-, εξ-, σχ-) υπάρχουν και άλλες που ετυμολογικά συγγενεύουν με το έχω. Οι λέξεις όχημα, οχυρό, οχετός και Έκτωρ (αυτός που έχει, κατέχει…) πιθανολογείται πως σχετίζονται με κάποια από τις σημασίες του έχω.

Σημαντική θέση στην γλωσσική μας επικοινωνία κατέχουν και τα σύνθετα του ρήματος έχω, όπως: απέχω, προέχω, ενέχομαι, συνέχω, κατέχω, υπερέχω, επέχω, μετέχω, παρέχω, προσέχω, υπέχω, αντέχω, και πολλά άλλα. Τα σύνθετα εμπλουτίζουν τον λόγο μας και διευκολύνουν την επικοινωνία μας.

Κάποιες φράσεις έχουν ειδικό φορτίο και είναι ευρέως διαδεδομένες και πολυχρησιμοποιημένες, όπως: έχει καλώς, έχει να κάνει, οι έχοντες και κατέχοντες, δεν έχω λόγια, έχε χάρη, έχει τον τρόπο του, τον έχω στο χέρι μου, αφησέ με τόχω…, τα έδωσα όλα ό,τι είχα και δεν είχα, όλα τα ‘χει η Μαριωρή…

«Πότμος, πότμος σε δαιμόνων/ τάδ’, ουδε σε γε δόλος/ έσχ υπό χερός εμάς∙ στυγεράν έχε/ δύσποτμον αράν επ’ άλλοις…»

Ο χορός συμβουλεύει τον Φιλοκτήτη να καταριέται τη μοίρα του για την καταστροφή του και όχι το χορό – ανθρώπους. Το ρήμα «έχει» για μια άλλη φορά στον αρχαίο λόγο δεσπόζει με τις πολλαπλές χρήσεις και σημασίες (προτρεπτικός λόγος…).

Η χρήση του «έχει» είναι πιο εμφαντική στην απάντηση της Πυθίας προς τον Ιουλιανό και δηλώνει το τέλος μιας εποχής.

«Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην…»»

^­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον»  ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.

ΙΔΕΟπολις

https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com

ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ